Η Ελλάδα αντιμετωπίζει ένα οικολογικό και οικονομικό παράδοξο στη διαχείριση των αστικών αποβλήτων. Παρά την επένδυση δισεκατομμυρίων ευρώ σε υποδομές ανακύκλωσης και την υιοθέτηση φιλόδοξων ευρωπαϊκών στόχων για την κυκλική οικονομία, η χώρα παραμένει ένας από τους τελευταίους στον πίνακα επιδόσεων της ΕΕ. Τα στοιχεία είναι αμείλικτα και καταδεικνύουν μια χρόνια παθογένεια του συστήματος.
Σύμφωνα με στοιχεία που παρουσιάζει η Ένωση Βιομηχανιών Ανακύκλωσης και Ενεργειακής Αξιοποίησης (ΣΕΠΑΝ), η πραγματικότητα της διαχείρισης απορριμμάτων στην Ελλάδα συνοψίζεται σε δύο κρίσιμα ποσοστά:
- Επίπεδο Ταφής: Περίπου 79% των αστικών αποβλήτων εξακολουθεί να καταλήγει σε Χώρους Υγειονομικής Ταφής (ΧΥΤΑ), ποσοστό που βρίσκεται δραματικά πάνω από τον μέσο όρο της ΕΕ, ο οποίος κυμαίνεται περίπου στο 23% (EEA, 2022) .
- Ποσοστό Ανακύκλωσης: Το ποσοστό ανακύκλωσης (συμπεριλαμβανομένης της κομποστοποίησης) μόλις που αγγίζει το 17% (ή 21% σε άλλες εκτιμήσεις), όταν ο μέσος όρος της ΕΕ είναι περίπου 49% και ο στόχος του 2025 για την Ελλάδα είναι το 55%.
Η επίμονη υστέρηση θέτει την Ελλάδα σε κίνδυνο να χάσει τους δεσμευτικούς ευρωπαϊκούς στόχους του 2025 για την προετοιμασία προς επαναχρησιμοποίηση και ανακύκλωση, καθώς και τον στόχο του 2035 για μείωση της ταφής κάτω από το 10%.
Ως αποτέλεσμα της ανεξέλεγκτης ταφής, η χώρα καλείται να πληρώσει υπέρογκα πρόστιμα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Για να αντιμετωπιστεί αυτό το κόστος, έχει θεσπιστεί το τέλος ταφής, το οποίο, ωστόσο, κρίνεται από τους ειδικούς ως πολύ χαμηλό για να λειτουργήσει ως ουσιαστικό αντικίνητρο. Σήμερα ανέρχεται σε μόλις 35 ευρώ ανά τόνο (με προοπτική αύξησης στα 40 ευρώ το 2026), την ώρα που σε ευρωπαϊκές χώρες το αντίστοιχο τέλος φτάνει τα 120-130 ευρώ, καθιστώντας την ταφή την πλέον ασύμφορη επιλογή. Στην Ελλάδα, αντιθέτως, παραμένει η φθηνότερη.
Βασικοί Λόγοι του Αδιεξόδου
Οι ειδικοί της διαχείρισης αποβλήτων εντοπίζουν δύο κύριους παράγοντες που εμποδίζουν την έξοδο από το αδιέξοδο:
1. Το Χαμηλό Κόστος Ταφής (Ημερομηνία Λήξης)
Όπως τονίστηκε παραπάνω, η βασική στρέβλωση είναι το ανεπαρκές τέλος ταφής. Εφόσον η απόρριψη σκουπιδιών στη χωματερή παραμένει η φθηνότερη λύση για τους δήμους, δεν υπάρχει ισχυρό οικονομικό κίνητρο για να επενδύσουν στην πηγή (διαλογή, κομποστοποίηση) και να μειώσουν τον όγκο των αποβλήτων.
2. Η Υποδομή και το Πρόβλημα της Αττικής
Η Ελλάδα, αν και έχει προχωρήσει στην κατασκευή 12 Μονάδων Επεξεργασίας Αποβλήτων (ΜΕΑ), με άλλες 23 να βρίσκονται υπό κατασκευή (στοιχεία ΥΠΕΝ 2024), έχει ακόμα τεράστια κενά στις εναλλακτικές υποδομές.
Το πιο δύσκολο πρόβλημα παραμένει η Περιφέρεια Αττικής, η οποία παράγει περίπου 2 εκατομμύρια τόνους αστικών αποβλήτων ετησίως.
- Ο ΧΥΤΑ Φυλής συνεχίζει να δέχεται περίπου το 90% των αποβλήτων της Αττικής, λειτουργώντας στα όρια του εδώ και δεκαετίες και αποτελώντας περιβαλλοντικό και κοινωνικό βάρος.
- Το ποσοστό ανακύκλωσης στην Αττική κυμαίνεται σε απογοητευτικά επίπεδα (περίπου στο 15%), με πολλούς δήμους να έχουν μονοψήφια ποσοστά.
Αν δεν επιλυθεί το διαχρονικό πρόβλημα της Αττικής με την κατασκευή νέων, σύγχρονων μονάδων επεξεργασίας που θα μειώσουν την εξάρτηση από τη Φυλή, το συνολικό περιβαλλοντικό αποτύπωμα της χώρας είναι αδύνατο να αλλάξει.
Η υπέρβαση του αδιεξόδου απαιτεί, εκτός από ταχύτερη ολοκλήρωση των υποδομών, και ριζικές αλλαγές στην εφαρμογή της νομοθεσίας:
- Αυστηρότεροι Έλεγχοι: Οι αρμόδιοι φορείς ζητούν αυστηρότερο έλεγχο στην εφαρμογή των υποχρεώσεων ανακύκλωσης των επιχειρήσεων και σκληρότερες κυρώσεις σε όσους δεν τις τηρούν.
- Ποιότητα Ανακύκλωσης: Ένα μεγάλο πρόβλημα είναι η ποιότητα του υλικού που συλλέγεται. Υπολογίζεται ότι 45% έως 50% του περιεχομένου των μπλε κάδων είναι υπόλειμμα και όχι ανακυκλώσιμα υλικά (έναντι φυσιολογικού ποσοστού 2% έως 5% σε άλλες χώρες). Αυτό αυξάνει το κόστος επεξεργασίας και μειώνει την αποτελεσματικότητα.
- Ενεργοποίηση Πολιτών: Χωρίς ενεργή συμμετοχή των πολιτών και σωστή διαλογή στην πηγή, κανένα σύστημα δεν μπορεί να λειτουργήσει. Η απουσία Pay-As-You-Throw (PAYT) συστημάτων, όπου ο πολίτης πληρώνει ανάλογα με τα σκουπίδια που παράγει, δεν δίνει το κίνητρο για μείωση και διαλογή.
- Σύστημα Εγγυοδοσίας (DRS): Η εφαρμογή του Συστήματος Εγγυοδοσίας (Deposit Return Scheme – DRS) για πλαστικές και μεταλλικές φιάλες, που αναμένεται εντός του 2025, θεωρείται κρίσιμο βήμα για τη δραστική αύξηση της ανάκτησης των υλικών αυτών.
Η Κυκλική Οικονομία ως Υπαρξιακό Στοίχημα
Το πρόβλημα της διαχείρισης των αποβλήτων στην Ελλάδα ξεπερνά πλέον τα στενά όρια της περιβαλλοντικής πολιτικής. Έχει μετατραπεί σε δείκτη πολιτισμού και βαρόμετρο εθνικής αποτελεσματικότητας. Η επιμονή στο να θάβουμε σχεδόν το 80% των απορριμμάτων μας, ένας δείκτης που μας κατατάσσει ανάμεσα στους ουραγούς της Ευρώπης, αποκαλύπτει μια βαθιά ριζωμένη αδράνεια και την αποτυχία του κράτους να μετατρέψει τα δισεκατομμύρια ευρώ των ευρωπαϊκών κονδυλίων σε βιώσιμες πρακτικές.
Δεν θάβουμε απλώς τόνους σκουπιδιών. Θάβουμε πολύτιμους πόρους που θα μπορούσαν να τροφοδοτήσουν την οικονομία, θάβουμε δυναμική ανάπτυξη και νέες πράσινες θέσεις εργασίας. Ταυτόχρονα, «θάβουμε» και το περιβάλλον μας κάτω από τον Τοξικό Όγκο των ΧΥΤΑ, ιδιαίτερα στη δοκιμαζόμενη Αττική, επιβαρύνοντας με δυσθεώρητα πρόστιμα την τσέπη του πολίτη.
Η λύση δεν είναι πια μόνο τεχνοκρατική. Απαιτείται μια ριζική αλλαγή νοοτροπίας που θα ξεκινά από το σπίτι μας, από την ορθή διαλογή στην πηγή, και θα φτάνει μέχρι την κορυφή της πολιτικής ηγεσίας. Η επιβολή ενός ουσιαστικού, αποτρεπτικού τέλους ταφής και η άμεση ολοκλήρωση των υποδομών σε κρίσιμα αστικά κέντρα, αποτελούν το λιγότερο που απαιτείται.
Η Ελλάδα έχει κάθε δυνατότητα να γίνει πρωτοπόρος στην Κυκλική Οικονομία, αξιοποιώντας τον Εθνικό Πλούτο των αποβλήτων της. Το στοίχημα είναι υπαρξιακό: ή θα συνεχίσουμε να ζούμε στην εποχή της χωματερής, πληρώνοντας βαρύ τίμημα για την απραξία, ή θα υιοθετήσουμε την πράσινη μετάβαση ως εθνικό όραμα.
Ας μετατρέψουμε, επιτέλους, το αδιέξοδο της Φυλής σε οδηγό για ένα καθαρότερο, πιο βιώσιμο και οικονομικά ανθεκτικό αύριο.
