Μέχρι σήμερα, όταν μιλούσαμε για «δίκαιη μετάβαση», το μυαλό μας πήγαινε αυτόματα στους ανθρακωρύχους και τους εργαζόμενους στα εργοστάσια ορυκτών καυσίμων. Η μετάβαση αυτή αφορούσε την προστασία τους από την ανεργία, καθώς οι βιομηχανίες τους έκλειναν. Ωστόσο, μια νέα, κρίσιμη διάσταση αναδύεται ενόψει της COP30 που θα διεξαχθεί τον Νοέμβριο στη Βραζιλία. Οι αναπτυσσόμενες χώρες, με επικεφαλής την ισχυρή συμμαχία G77+Κίνα, απαιτούν να συμπεριληφθούν στις συζητήσεις για τη δίκαιη μετάβαση και τα κρίσιμα ορυκτά.
Η απαίτηση αυτή είναι εύλογη. Η στροφή στην καθαρή ενέργεια, με την παραγωγή ηλεκτρικών οχημάτων, ανεμογεννητριών και μπαταριών, απαιτεί τεράστιες ποσότητες πρώτων υλών όπως ο χαλκός, το κοβάλτιο, το λίθιο και το νικέλιο. Ποιος όμως έχει τα μεγαλύτερα αποθέματα αυτών των ορυκτών; Οι αναπτυσσόμενες χώρες, όπως η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, η Χιλή και η Ινδονησία.
Δίκαιη μετάβαση για όλους: Από το ορυχείο… μέχρι το εργοστάσιο
Για τις χώρες αυτές, η «δίκαιη μετάβαση» δεν μπορεί να περιορίζεται μόνο στα ορυκτά καύσιμα. Θέλουν να διασφαλίσουν ότι η εκμετάλλευση των ορυκτών τους θα γίνεται με όρους που θα ωφελούν την οικονομία τους και τους πολίτες τους. Στόχοι τους είναι:
- Η δημιουργία τοπικών θέσεων εργασίας με υψηλές αμοιβές, ώστε ο πλούτος να μένει στη χώρα.
- Η διασφάλιση εσόδων για το κράτος από την παραγωγή.
- Η ανάπτυξη εγχώριων βιομηχανιών επεξεργασίας, ώστε να μην εξάγουν απλώς πρώτες ύλες.
- Η προστασία των εργαζομένων από την κακοποίηση και η προστασία του περιβάλλοντος από την υποβάθμιση που προκαλεί η εξόρυξη.
Όπως επισημαίνει ο Αιγύπτιος διαπραγματευτής Khaled Hashem, οι χώρες της ομάδας G77 βλέπουν στα κρίσιμα ορυκτά τόσο «προκλήσεις όσο και ευκαιρίες» για την ενεργειακή μετάβαση.
Από την «πράσινη δουλειά» στην «ολόκληρη την οικονομία»
Η έννοια της «δίκαιης μετάβασης» ξεκίνησε από τα εργατικά συνδικάτα, εστιάζοντας στην προστασία των εργαζομένων. Ωστόσο, τα τελευταία δύο χρόνια, οι αναπτυσσόμενες χώρες έχουν διευρύνει αυτή την προσέγγιση. Δεν μιλούν πλέον μόνο για τις θέσεις εργασίας, αλλά για ευρύτερα ζητήματα όπως η ενεργειακή πρόσβαση και η ενεργειακή φτώχεια.
Σύμφωνα με τον Antonio Hill, σύμβουλο του Natural Resource Governance Institute, αυτή η προσέγγιση είναι απαραίτητη. «Έχουμε ήδη προχωρήσει πέρα από τις “πράσινες θέσεις εργασίας” και το εργατικό δυναμικό, και τώρα συζητάμε για ευρύτερες δίκαιες μεταβάσεις που περιλαμβάνουν το σύνολο μιας οικονομίας», εξηγεί. Αυτή η διεύρυνση της συζήτησης συνδέεται άμεσα με την απόφαση της COP28 να τριπλασιαστεί η παγκόσμια παραγωγή ανανεώσιμων πηγών ενέργειας μέχρι το 2030, μια απόφαση που έχει πυροδοτήσει την τρέχουσα «βιασύνη» για τα κρίσιμα ορυκτά.
Προς έναν νέο παγκόσμιο μηχανισμό
Για να διασφαλιστεί η δίκαιη κατανομή των οφελών, ακτιβιστές και ορισμένες κυβερνήσεις προτείνουν τη δημιουργία ενός νέου μηχανισμού στη COP30. Ο μηχανισμός αυτός, που πιθανόν θα ονομαστεί «Μηχανισμός Δράσης του Belém», θα έχει ως στόχο να συμβουλεύει, να συντονίζει και να επιταχύνει τις δράσεις για τη δίκαιη μετάβαση.
Η Anabella Rosemberg, ανώτερη σύμβουλος του Climate Action Network International, τονίζει ότι ένας τέτοιος μηχανισμός «μπορεί να γίνει ο πυλώνας της δικαιοσύνης στην παγκόσμια κλιματική μετάβαση», μετατρέποντας την έννοια από «ρητορική σε πραγματική αρχιτεκτονική».10 Με αυτόν τον τρόπο, οι χώρες θα λάβουν την υποστήριξη που χρειάζονται για να διασφαλίσουν ότι οι εργαζόμενοι και οι κοινότητες βρίσκονται στο επίκεντρο της αλλαγής, χωρίς να μένουν στο περιθώριο.
