Της  Εύη Μακρή,
Πρέσβειρα του Συμφώνου για το Κλίμα,
Συν-ιδρύτρια της Beak-on | The Hummingbird Project

Ο μέσος Ευρωπαίος πολίτης υπολογίζεται ότι παράγει περίπου 180 κιλά απορριμμάτων από συσκευασίες κάθε χρόνο (1). Μόνο στην Ευρωπαϊκή Ένωση παράγονται ετησίως πάνω από 2 δισεκατομμύρια τόνοι αποβλήτων – μια άμεση συνέπεια του κυρίαρχου μοντέλου παραγωγής και κατανάλωσης όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά και παγκοσμίως (2). Ένα μοντέλο, που αν δεν αλλάξει, οι πόροι που θα χρειάζεται η ανθρωπότητα για την κάλυψη των αναγκών της θα αντιστοιχούν σε τρεις πλανήτες Γη ως το 2050 (3). Ταυτόχρονα, η Ευρωπαϊκή Ένωση, ειδικά μετά την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, αποσκοπεί σε μια κλιματικά ουδέτερη οικονομία μέχρι το 2050, μέσα από το σχεδιασμό και την υιοθέτηση μιας σειράς διατομεακών στρατηγικών και μέτρων. Μεταξύ αυτών, ως προϋπόθεση για την κλιματική ουδετερότητα είναι η μετάβαση στην κυκλική οικονομία (4).

Ως κυκλική οικονομία ορίζεται, σύμφωνα με την ΕΕ, το οικονομικό μοντέλο εκείνο που δεν ακολουθεί τη συνήθη, γραμμική προσέγγιση «παίρνω – φτιάχνω – καταναλώνω – πετάω». Αντίθετα, έχει ως βάση του την κοινή χρήση, την επαναχρησιμοποίηση, την ανακύκλωση και την επιδιόρθωση προϊόντων και υλικών με σκοπό την επέκταση του κύκλου ζωής αυτών και τη μείωση των αποβλήτων (5). Για να επιτύχει αυτούς τους στόχους, η κυκλική οικονομία στηρίζεται σε αρχές που επιδιώκουν να διατηρήσουν την αξία των προϊόντων και των υλικών για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Μια από τις βασικές αυτές αρχές είναι η στρατηγική των 9R, η οποία ιεραρχεί, σε μια κλίμακα, τις ενέργειες διαχείρισης υλικών και προϊόντων πριν την απόρριψή τους (6).

Στην κορυφή αυτής της ιεραρχίας βρίσκεται η Άρνηση (Refuse), δηλαδή η συνειδητή αποφυγή χρήσης προϊόντων που δεν είναι απαραίτητα ή έχουν υψηλό περιβαλλοντικό κόστος. Ακολουθεί ο Επαναπροσδιορισμός (Rethink), που ενθαρρύνει την κοινή χρήση και την παράταση της διάρκειας ζωής των προϊόντων μέσα από νέες πρακτικές. Έπειτα, η Μείωση (Reduce) επικεντρώνεται στον περιορισμό των χρησιμοποιούμενων πόρων και της ενέργειας κατά τις διαδικασίες παραγωγής και κατανάλωσης. Στη συνέχεια, τοποθετείται η Επαναχρησιμοποίηση (Reuse), όπου τα προϊόντα αξιοποιούνται εκ νέου, είτε για τον ίδιο σκοπό είτε για κάποιον διαφορετικό. Αν υπάρξουν φθορές, η Επισκευή (Repair) επιτρέπει τη συνέχιση της χρήσης τους, ενώ η Ανακαίνιση (Refurbish) τα προσαρμόζει σε σύγχρονα πρότυπα και ανάγκες. Σε πιο προχωρημένο στάδιο παρέμβασης, η Ανακατασκευή (Remanufacture) αξιοποιεί υπάρχοντα εξαρτήματα για τη δημιουργία νέων προϊόντων, ενώ η Επαναπροσαρμογή (Repurpose) προσδίδει σε αντικείμενα νέες, διαφορετικές χρήσεις. Τέλος, η Ανακύκλωση (Recycle) μετατρέπει απορρίμματα σε πρώτες ύλες για την παραγωγή νέων προϊόντων, διατηρώντας τα υλικά στην οικονομία για περισσότερο χρόνο (6). Με αυτόν τον τρόπο, η στρατηγική των 9R συμβάλλει στην αποδοτικότερη αξιοποίηση των πόρων, μειώνοντας τόσο την περιβαλλοντική επιβάρυνση όσο και την ανάγκη για νέα υλικά.

Στο σημείο αυτό, είναι σημαντικό να εξεταστεί η σχέση μεταξύ της κυκλικής οικονομίας και της οικονομίας διαμοιρασμού (sharing economy), αφού και οι δύο στηρίζονται στην αποδοτικότερη χρήση των αγαθών. Στην οικονομία διαμοιρασμού οι πολίτες μπορούν να έχουν πρόσβαση και να χρησιμοποιούν προϊόντα και υπηρεσίες χωρίς να τα κατέχουν, συχνά μέσω ψηφιακών πλατφορμών. Αυτό μειώνει την ανάγκη για υπερκατανάλωση και συμβάλλει στην εξοικονόμηση πόρων (7).

Τέτοιου είδους πρακτικές ενισχύουν σαφώς τη βελτιστοποίηση της χρήσης πόρων, ενώ παράλληλα, σύμφωνα με το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας της Ελλάδας, η κυκλική οικονομία συνολικά αναμένεται να συνεισφέρει στη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα κατά 2-4%, στην εξοικονόμηση 600 δισεκατομμυρίων ευρώ για τις επιχειρήσεις, και  τέλος, στη δημιουργία 2 εκατομμυρίων θέσεων εργασίας (8).

Η κυκλική οικονομία δεν επηρεάζει μόνο το περιβάλλον και την οικονομία, αλλά έχει και έντονες κοινωνικές προεκτάσεις. Ιδιαίτερα μέσω της οικονομίας διαμοιρασμού, οι πολίτες αποκτούν ευκολότερη πρόσβαση σε αγαθά και υπηρεσίες, μειώνοντας το κόστος διαβίωσης και βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής τους.

Για να διερευνηθούν τα οφέλη αυτά αξίζει να αναφερθεί μια θεωρία από τη βιβλιογραφία, που υποστηρίζει ότι η αύξηση εισοδήματος, πέραν της κάλυψης βασικών αναγκών, αυξάνει την ευτυχία του ατόμου μόνο βραχυπρόθεσμα (9). Αυτό, σε συνδυασμό με ευρήματα σχετικά με το ότι η οικονομία διαμοιρασμού μειώνει τις ανισότητες και βελτιώνει τη διανομή των πόρων, προσδίδει ένα σημαντικό κοινωνικό πρόσημο στην κυκλική οικονομία και τις εφαρμογές της. Μάλιστα, από τη βιβλιογραφία προκύπτει ότι ιστορικά, έννοιες όπως ο διαμοιρασμός και η επαναχρησιμοποίηση ενίσχυαν τις κοινωνικές σχέσεις και διευκόλυναν την πρόσβαση σε αγαθά, ιδιαίτερα σε μη προνομιούχες κοινότητες. Αντίθετα, άτομα από ανώτερες – οικονομικά – τάξεις δίσταζαν να συμμετάσχουν σε τέτοια σχήματα, όταν η συνεργατική κατανάλωση ήταν πάντα διαδεδομένη στις εργατικές τάξεις και στις μειονότητες. Επομένως, η καινοτομία σχετικά με τις έννοιες αυτές έγκειται κυρίως στα ψηφιακά μέσα με τα οποία σήμερα πραγματώνονται (10).

Ως εκ τούτο, η οικονομία διαμοιρασμού, ως βασικός μηχανισμός της κυκλικής οικονομίας, δεν επηρεάζει μόνο τη διαχείριση των πόρων αλλά και τις κοινωνικές σχέσεις. Μέσα από πλατφόρμες κοινής χρήσης αγαθών, επί παραδείγματι, οι πολίτες αποκτούν πρόσβαση σε προϊόντα που διαφορετικά δεν θα μπορούσαν να αγοράσουν, ενώ παράλληλα ενισχύεται η δημιουργία κοινοτήτων και η αλληλεγγύη και η συνεργασία μέσα σε αυτές (11). Για παράδειγμα, η χρήση κοινών μεταφορικών μέσων ή η ανταλλαγή εργαλείων μεταξύ γειτόνων μπορούν να μειώσουν το κόστος ζωής και ταυτόχρονα ενθαρρύνουν την κοινωνική συνοχή. Επιπλέον, έχει μελετηθεί ότι η ανάληψη δράσεων και η αίσθηση περιβαλλοντικής υπευθυνότητας, τα οποία μπορούν να εξυπηρετηθούν και μέσα από την υιοθέτηση και προώθηση της κυκλικής οικονομίας, μπορούν να λειτουργήσουν ανακουφιστικά απέναντι στο κλιματικό άγχος – που βιώνει ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού – και κατ’ επέκταση συνολικά στην ψυχική υγεία (12).

Συμπερασματικά, η κυκλική οικονομία και οι εφαρμογές της, όσο κρίσιμες κι αν είναι για τη μείωση των αποβλήτων, την εξοικονόμηση πόρων και τη μείωση εκπομπών CO₂, δεν είναι απλώς ένα εργαλείο περιβαλλοντικής βιωσιμότητας. Είναι μια νέα θεώρηση της οικονομίας και της κοινωνίας, όπου η συνεργασία αντικαθιστά την υπερκατανάλωση, η υπευθυνότητα διαμορφώνει τις επιλογές των πολιτών και η βιωσιμότητα γίνεται συνώνυμο της προόδου. Έτσι, η κοινωνία μετασχηματίζεται και ενισχύονται η αλληλεγγύη και η κοινωνική συνοχή ενώ οι πολίτες έχουν περισσότερες οικονομικές και κοινωνικές ευκαιρίες, βελτιώνοντας τη συνολική ποιότητα ζωής τους.

Bibliography

1. Packaging waste statistics. Eurostat. [Online] October 10, 2024. https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Packaging_waste_statistics.
2. Sustainable waste management: what the EU is doing. European Parliament. [Online] March 21, 2024. https://www.europarl.europa.eu/topics/en/article/20180328STO00751/sustainable-waste-management-what-the-eu-is-doing.
3. Κυκλική οικονομία. Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. [Online] https://www.consilium.europa.eu/el/topics/circular-economy/.
4. Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία. Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. [Online] https://www.consilium.europa.eu/el/policies/european-green-deal/#what.
5. Κυκλική οικονομία: χρησιμοποίησέ το ξανά! Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. [Online] Μάιος 24, 2023. https://www.europarl.europa.eu/topics/el/article/20151201STO05603/kukliki-oikonomia-chrisimopoiise-to-xana .
6. Peter Hirsch, Christian Schempp. Categorisation System for the Circular Economy. Brussels : Directorate-General for Research and Innovation Healthy Planet, 2020. ISBN 978-92-76-10527-5, doi:10.2777/172128.
7. Οικονομία διαμοιρασμού-Συνεργατική οικονομία: Χρήση υπηρεσιών στην Ελλάδα. Athanassiou, Ersi & Kotsi, Agapi. 2019.
8. Κυκλική Οικονομία. Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας. [Online] https://ypen.gov.gr/perivallon/kykliki-oikonomia/.
9. The Easterlin Paradox. Richard A. Easterlin, Kelsey J. O’Connor. 2020.
10. Putting the sharing economy into perspective. Frenken Koen, Schor Juliet. 2017. 10.4337/9781788117814.00017..
11. Debating the Sharing Economy. Schor, Juliet. 2014.
12. Climate anxiety: What predicts it and how is it related to climate action? Lorraine Whitmarsh, Lois Player, Angelica Jiongco, Melissa James, Marc Williams, Elizabeth Marks, Patrick Kennedy-Williams,. 2022.

Eνημερωτικό Σημείωμα: Το Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για το Κλίμα αποτελεί μία πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Συντονιστής του Συμφώνου στην Ελλάδα είναι ο οργανισμός ΙΝΖΕΒ. Για όποια πληροφορία σχετικά με το Σύμφωνο ή για κλιματικές δράσεις που θα σας ενδιέφερε να διοργανώσετε, μπορείτε να επικοινωνείτε με την Ομάδα Συντονισμού στο inzeb@inzeb.org ή στο τηλέφωνο 210 6394608.